Het menselijk hart

Rudolf Steiner, 26 mei 1922

Willen we het element ‘ether’ belichten vanuit de antroposofische inzichten van Rudolf Steiner, dan krijgen we een heel ander beeld, dan wat in spirituele kringen rond het element ether aangedragen wordt. Ether wordt helaas vaak te pas en ten onpas gebruikt, zonder de diepere betekenisgeving van het ‘begrip’. Lees de inhoud vooral invoelend, dat is ook wat Steiners bijdrage is: het lineaire denken, het new-age denken doorbreken, is hierbij een uitnodiging. Ik voel me uiteraard enorm verbonden met de antroposofie, sinds ik 20 ben. Intuïtief wist en voelde ik ….een diepe JA, al snapte ik er 45 jaar geleden heel weinig van omdat ik aanvankelijk de inhoud louter verstandelijk las, gaandeweg liet ik vaak het lezen van 1 pagina uitrijpen, indalen…zoals Hans Stolp ook schrijft in zijn boeken en meer bepaald rond Steiner: dit leven is te kort om de diepgang van zijn bijdragen aan de wereld te bevatten. Hij was dan ook een enorm bijzonder inspirerend helderziend vooruitziend mens. Ook Mieke Mosmuller heeft baanbrekend werk geschreven rond Steiner, vanuit haar antroposofische kennis en wijsheid. Hier en daar merk ik op dat stukjes uit het werk van Steiner worden gedeeld, rond vaccinaties…maar jammer genoeg ook uit de totale context van zijn schrijven gehaald. Graag deel ik deze tekst, en wie weet…voel je je meegenomen ( of niet) in de verbanden die Steiner wist te leggen.

Het menselijk hart

Steiner Rudolf, Dornach 26 mei 1922

‘We hebben vaak uitgelegd hoe de ontwikkeling van de mens verloopt tijdens de eerste levensfasen, en het is vele jaren geleden dat ik voor het eerst heb aangegeven hoe het kind zich in hoge mate als een imiterend wezen gedraagt in de periode tot aan de tandenwisseling. Min of meer instinctief – en intensief – ervaart hij alles wat er in zijn omgeving gebeurt. Later worden de processen van de buitenwereld alleen nog maar in de zintuigen intensief beleefd, hoewel we ons daar niet van bewust zijn. In onze ogen hebben we bijvoorbeeld een proces dat in zekere zin imiteert wat er in de buitenwereld gebeurt — het reproduceert, net zoals de camera reproduceert wat er zich voor de lens bevindt. De mens wordt zich bewust van wat zo imitatief in zijn ogen wordt weergegeven, en zo verkrijgt hij informatie over de buitenwereld. Hetzelfde geldt voor de andere zintuigen. Maar deze beperking van het nabootsingsprincipe tot de periferie van het menselijk organisme treedt pas op latere leeftijd op.

In de vroege kinderjaren, tot aan het wisselen van tanden, neemt het hele lichaam deel aan dit imitatieproces, zij het in mindere mate. In dit stadium is het hele lichaam in een bepaald opzicht verbonden met de buitenwereld, zoals de zintuigen gedurende de rest van het menselijk leven. Het kind is nog steeds in hoofdzaak een imiterend wezen. Hij volgt de manier waarop uiterlijke dingen op hem inwerken en imiteert ze innerlijk. Daarom is het erg belangrijk om niets te laten gebeuren in de omgeving van het jonge kind, zelfs niet in de vorming van onze gedachten en gevoelens, die het kind niet goed kan opnemen en zich eigen kan maken.

Met de tandenwisseling begint het voor het kind mogelijk te worden zich niet langer als een zintuig te gedragen, maar iets in de aard van ideeën te assimileren. Het kind begint wat we tegen hem zeggen als richtlijn te nemen. Voorheen nam hij alles wat we in zijn omgeving deden als leidraad; nu begint hij te begrijpen wat we zeggen. Gezag wordt zo de beslissende factor tussen het wisselen van tanden en de puberteit. Het kind zal heel natuurlijk volgen en geleid worden door wat er tegen hem gezegd wordt. De taal zelf leert hij natuurlijk door imitatie, maar dat wat door taal wordt uitgedrukt en gecommuniceerd, kan pas na de tandenwisseling een bepalende factor voor het kind worden. En een echt beoordelingsvermogen, wanneer het kind of de adolescent zijn eigen beoordelingsvermogen begint te voelen, komt pas in de puberteit. Pas dan kan het kind zelf echte oordelen gaan vormen.

Tot nu toe heb ik vrij eenvoudig beschreven, vanuit een extern gezichtspunt, hoe een kind de wereld in groeit. Deze feiten kunnen worden waargenomen door iedereen met een onbevooroordeeld gevoel voor waarheid. Maar ze zijn verbonden met zeer belangrijke innerlijke processen, en daarover wil ik het vandaag hebben.

Ik heb er vaak op gewezen hoe het menselijk etherisch lichaam in innige eenheid leeft met het fysieke lichaam totdat de tandenwissel begint. Daarom kunnen we, zoals ik ook heb gezegd, de tandenwisseling beschrijven als het markeren van de wezenlijke geboorte van het etherisch lichaam. Evenzo kunnen we de geboorte van het astraallichaam verwijzen naar de tijd van de puberteit. Dat is echter weer alleen een externe rekening. Vandaag zullen we proberen tot een wat meer naar binnen gerichte karakterisering van deze processen te komen.

Laten we eens kijken naar de mens in de spirituele wereld, lang voordat hij de neiging ontwikkelt om af te dalen naar een fysieke belichaming. We zien hem daar als een wezen van ziel en geest in een wereld van ziel en geest. Zo waren wij, wij allemaal, voordat we afdaalden om ons te verenigen met wat voor ons, als fysiek lichaam, was voorbereid in het moederlijke organisme. Met dit fysieke lichaam verenigden wij ons toen, om onze periode van aards bestaan tussen geboorte en dood te ondergaan. Lang daarvoor waren we, zoals ik al zei, wezens van ziel en geest. Wat we waren en wat we daar beleefden, is heel anders dan wat we tussen geboorte en dood hier op aarde meemaken. Daarom is het moeilijk om de ervaringen tussen dood en wedergeboorte te beschrijven; ze zijn zo totaal anders dan aardse omstandigheden. De mens modelleert zijn ideeën op basis van zijn aardse ervaringen, en op deze ideeën moeten we altijd onze toevlucht nemen voor onze beschrijvingen. Vandaag zullen we echter niet zozeer stilstaan bij het karakter van de mens binnen de wereld van ziel en geest; we zullen hem om te beginnen eerder voorstellen bij zijn afdaling, wanneer hij de aarde nadert om zichzelf te doordrenken met een nieuw fysiek lichaam.

Voordat hij zijn fysieke lichaam benadert – of liever de kiem, het embryo ervan – trekt de mens de krachten van het etherische universum in zich op. Hier op aarde leven we in de fysieke wereld – in de wereld die wordt gekenmerkt door alles wat we met onze zintuigen zien en begrijpen met ons aardse intellect. Maar er is niets in deze wereld dat niet doordrongen is van de etherische wereld. En voordat de mens de neiging krijgt om zich – door het embryo – met de fysieke wereld te verenigen, trekt hij de krachten van de etherische wereld naar zich toe en vormt zo zijn eigen etherisch lichaam. Maar zeggen dat de mens zich bekleedt met zijn etherisch lichaam, zegt weinig. We moeten wat nader ingaan op de aard en samenstelling van dit lichaam.

Het etherlichaam, zoals het zich in de mens vormt en ontwikkelt, is een heelal op zich – een heelal, zou je kunnen zeggen, in beeldvorm. Aan zijn omtrek manifesteert het iets in de aard van sterren, en in het onderste gedeelte iets dat min of meer lijkt op een afbeelding van de aarde. Er zit zelfs een soort beeld in van de zonnatuur en de maannatuur.

Dit is van grote betekenis. Bij onze afdaling naar de aardse wereld, wanneer we de krachten van de universele ether naar ons toe trekken, nemen we in feite een soort kosmosbeeld met ons mee in ons etherisch lichaam. Als we het etherische lichaam van een mens zouden kunnen verwijderen op het moment dat hij zich verenigt met het fysieke, zouden we een bol hebben – veel mooier dan ooit met mechanische middelen tot stand is gekomen – een bol compleet met sterren en dierenriem en zon en maan .

Deze configuraties van het etherlichaam blijven gedurende de embryonale tijd bestaan, terwijl de mens steeds meer versmelt met zijn fysieke lichaam. Ze beginnen een beetje te vervagen, maar ze blijven. Ze blijven zelfs tot in het zevende jaar, dat wil zeggen tot de tandenwisseling. In het etherlichaam van het kleine kind is deze kosmische sfeer nog goed herkenbaar. Maar met het zevende jaar – met de tandenwisseling – beginnen deze vormen die we in het etherisch lichaam aanschouwen bij wijze van spreken uit te stralen, voorheen waren ze meer sterachtig; nu beginnen ze als stralen te worden. De sterren lossen op in het menselijke etherlichaam; maar als ze dat doen worden ze stralen, stralen met de neiging om innerlijk samen te komen.

Dit alles verloopt geleidelijk gedurende de hele levensperiode tussen de tandenwisseling en de puberteit. In de puberteit is het proces zo ver gevorderd dat deze stralen, die hier in het centrum aan elkaar zijn gegroeid, als het ware een afzonderlijke structuur vormen – een eigen afzonderlijke etherische structuur. De sterren zijn vervaagd, terwijl de structuur die zich in het midden heeft verzameld bijzonder levend wordt. En in het midden van deze centrale etherische structuur, ten tijde van de puberteit, hangt het fysieke hart met zijn bloedvaten.

We hebben dus dit vreemde fenomeen van het ster-ether-lichaam dat naar binnen trekt. Als etherlichaam staat het natuurlijk ongedifferentieerd aan de periferie van het organisme – daarin is heel weinig te onderscheiden. Aan de andere kant, gedurende de tijd vanaf het wisselen van tanden tot de puberteit, is het intens stralend, stralend van buiten naar binnen. Dan verzamelt het zichzelf en daar, duidelijk erin opgehangen, is het fysieke hart.

Je moet niet denken dat de mens tot die tijd geen etherisch hart heeft. Zeker, hij heeft er een, maar hij verkrijgt het op een andere manier dan de manier waarop hij het etherische hart verwerft dat nu het zijne zal zijn. Want de verzamelde uitstraling die ontstaat tijdens de puberteit wordt het ware etherische hart van de mens. Het etherische hart dat hij voor die tijd heeft, is er een dat hij als erfenis heeft ontvangen door de inherente krachten van het embryo. Wanneer een mens zijn etherisch lichaam krijgt en daarmee zijn weg vindt naar het fysieke organisme, wordt een soort etherisch hart – een plaatsvervangend etherisch hart, om zo te zeggen – samengetrokken door de krachten van het fysieke lichaam. Hij behoudt dit etherische hart tijdens zijn kinderjaren, maar dan vervalt het geleidelijk. (Dit is misschien geen erg mooie uitdrukking, naar onze gebruikelijke maatstaven, maar het voldoet precies aan de zaak.) Het eerste etherische hart vervalt langzaam en vervangt als het ware voortdurend datgene wat eruit valt in het etherische proces van verval. , daar komt het nieuwe, het echte, etherische hart. Dit etherische hart is een concentratie van de hele kosmische sfeer die we als ethervorm met ons meebrachten, een getrouw beeld van de kosmos, toen we door conceptie en geboorte in dit aardse leven gingen.

Zo kunnen we vanaf de geboorte of conceptie tot aan de puberteit een duidelijke verandering in de hele etherische vorm die de mens in zich draagt, opsporen. Men zou het kunnen beschrijven door te zeggen: pas in de puberteit bezit de mens zijn eigen etherisch hart, dat wil zeggen het etherisch hart gevormd uit zijn eigen etherisch lichaam, en voorlopig niet gevoed door krachten van buitenaf.

Alle etherische krachten die tot aan de puberteit in de mens werken, hebben de neiging hem dit frisse etherische hart te geven. Het is, in de etherische sfeer, een proces vergelijkbaar met het wisselen van tanden. Want, zoals u weet, hebben we tot de tandenwissel onze overgeërfde tanden; deze worden uitgeworpen en hun plaats wordt ingenomen door de tweede tanden – die echt van ons zijn. Evenzo wordt het etherische hart dat we tot de puberteit hebben, uitgeworpen en ontvangen we nu het onze. Dat is het punt – we ontvangen ons eigen etherische hart.

Maar nu loopt er een ander proces parallel hieraan. Wanneer we de mens observeren net na zijn intrede in de fysieke wereld – d.w.z. als een heel jong kind – vinden we een groot aantal afzonderlijke organen die in zijn astrale lichaam te onderscheiden zijn. De mens bouwt, zoals ik al zei, voor zichzelf een etherisch hart, dat een beeld is van het uiterlijke universum. In zijn astrale lichaam brengt hij echter een beeld met zich mee van de ervaringen die hij heeft opgedaan tussen zijn laatste dood en zijn huidige geboorte. In dit astrale lichaam van een klein kind is veel, heel veel te zien, er liggen grote geheimen in gegrift. Daar is veel te zien van wat de mens heeft beleefd tussen zijn laatste dood en zijn huidige geboorte. Bovendien is het astrale lichaam sterk gedifferentieerd, geïndividualiseerd.

En nu is dit het eigenaardige: juist in de tijd dat het bovengenoemde proces plaatsvindt in het etherisch lichaam, wordt dit sterk gedifferentieerde astrale lichaam steeds ongedifferentieerder. Oorspronkelijk is het een entiteit waarvan we kunnen zeggen dat het uit een andere wereld komt, uit een wereld die niet bestaat in het fysieke, of zelfs het etherische universum. Tegen de tijd van de puberteit glijdt alles wat in dit astrale lichaam leeft – als een veelvoud van enkelvoudige vormen en structuren – de fysieke organen binnen – voornamelijk die organen die zich (bij benadering) boven het middenrif bevinden. Wonderlijke structuren, stralend aanwezig in het astrale lichaam in de eerste levensdagen, glippen geleidelijk door in de hersenvorming en verzadigen de zintuigen. Dan glippen andere structuren het ademende organisme binnen; anderen weer in het hart, en door het hart in de slagaders. Ze komen niet rechtstreeks in de maag terecht; het is alleen via de slagaders dat ze zich uiteindelijk verspreiden naar de buikorganen. Zo zien we het hele astrale lichaam, dat de mens door zijn geboorte met zich meebrengt in dit fysieke bestaan – we zien het geleidelijk in de organen naar beneden duiken. Het glijdt in de organen. Deze manier om het te zeggen is volkomen trouw aan de werkelijkheid, hoewel het natuurlijk vreemd klinkt voor de gebruikelijke ideeën van vandaag. Tegen de tijd dat we volwassen zijn geworden, hebben onze organen de verschillende vormen en structuren van ons astrale lichaam erin gevangen.

Juist hierin ligt de sleutel tot een meer intieme kennis van de menselijke organen; ze kunnen niet echt worden begrepen tenzij we ook het astrale begrijpen dat de mens met zich meebrengt. We moeten in de eerste plaats weten dat elk afzonderlijk orgaan in zekere zin een astrale erfenis in zich draagt, net zoals het etherisch hart om te beginnen een erfenis is. Bovendien moeten we weten dat dit overgeërfde astrale geleidelijk door en door wordt doordrongen van datgene wat de mens als zijn eigen astrale lichaam met zich meebrengt, dat beetje bij beetje in de fysieke en etherische organen duikt.

Het hart is in zekere zin een uitzondering. Ook hier duikt een astraal deel naar beneden; maar in het hart is niet alleen het astrale maar ook het etherische proces geconcentreerd. Daarom is het hart het uniek belangrijke orgaan dat het voor de mens is.

Het astrale lichaam wordt steeds onbepaalder, want het zendt in de fysieke organen de concrete vormen die het meebrengt uit een ander leven. Het stuurt ze naar beneden in de fysieke organen, zodat ze daar gevangen zitten; en daardoor wordt het astrale lichaam zelf min of meer een nevelwolk. Maar – en dat is het interessante – terwijl van deze kant het astraallichaam in een nevelwolk verandert, komen er van een andere kant nieuwe differentiaties in – eerst langzaam, dan met volledige regelmaat en steeds meer vanaf de puberteit.

Als de baby met zijn beentjes trapt, merk je daar in het astrale lichaam weinig van. Weliswaar zijn de effecten aanwezig, maar de differentiaties die het astrale lichaam met zich mee heeft gebracht zijn veel intenser. Geleidelijk aan verdwijnen deze vormen, ze glijden in de fysieke organen. Het astrale lichaam wordt steeds meer een nevelwolk. Als het kind trapt en friemelt, komen er door deze kinderlijke bewegingen allerlei effecten in het astrale lichaam, maar ze tasten aan wat het daar aantreft, ze worden teruggeworpen en verdwijnen weer. Het is alsof je een indruk hebt gemaakt op een elastische bal: de bal herstelt onmiddellijk zijn vorm. Dit alles verandert echter van proportie naarmate het kind leert spreken en ideeën ontwikkelt die in het geheugen worden bewaard. We zien dan hoe zijn bewegingen – intelligente bewegingen, nu, rondlopen, armen bewegen, enzovoort – steeds meer in het astrale lichaam worden vastgehouden.

Ja, inderdaad, in dit astrale lichaam kunnen onnoemelijke dingen worden ingeschreven. Als je vijfenveertig jaar oud bent, zijn bijna al je bewegingen daar in sporen gegrift, en ook veel andere dingen, zoals we zullen zien. Het astrale lichaam kan heel veel absorberen van alles wat er is gebeurd sinds je hebt leren spreken en denken en sinds zijn eigen configuratie is opgelost. In deze ongedifferentieerde entiteit is alles wat we nu doen ingeschreven – de bewegingen van onze armen en benen, en niet alleen deze, maar alles wat we bereiken door middel van onze armen en benen. Als we bijvoorbeeld een pen vasthouden om te schrijven, staat alles wat we zo in de buitenwereld bereiken daar opgeschreven. Als we hout hakken, of als we iemand een klap op de oren geven, wordt alles ingeschreven in het astrale lichaam. Zelfs als we zelf niet iets doen maar instructies geven aan een persoon en hij doet het, wordt ook dit ingeschreven, door de relatie van de inhoud van onze woorden tot wat de persoon doet. Kortom, de gehele activiteit van de mens die in de uiterlijke wereld tot uitdrukking komt, wordt in het astrale lichaam geschreven; zo wordt het astrale lichaam door al onze menselijke handelingen op veelvoudige manieren geconfigureerd.

Dit proces begint, zoals ik al zei, wanneer het kind leert spreken – leert gedachten in spraak te belichamen. Het is niet van toepassing op ideeën die het kind krijgt maar zich later niet meer kan herinneren. Het begint vanaf de tijd waarnaar hij zich op latere leeftijd, met gewoon bewustzijn, kan herinneren.

En nu is het vreemde dat alles wat zo in het astraallichaam is ingeschreven, de neiging heeft om innerlijk samen te komen, net zoals de uitstralingen van het etherlichaam elkaar ontmoeten in het etherisch hart. Alles wat onze menselijke daden zijn, komt ook van binnen samen. Bovendien heeft dit een soort uiterlijke oorzaak. Gewoon als menselijke wezens op aarde zijn we gebonden aan vele vormen van activiteit. Deze activiteit uit zich, zoals ik zojuist zei, door het hele astrale lichaam. Maar er is een eeuwig verzet. De invloeden die op het menselijk organisme worden uitgeoefend, kunnen als het ware niet altijd gelijk oplopen. Er is altijd een zekere weerstand; ze worden weer naar beneden gedreven. Alles wat we doen, in verband met onze fysieke organen, heeft de neiging omhoog te stromen naar het hoofd, maar de menselijke organisatie verhindert dat het daar komt. Vandaar dat deze invloeden zich verzamelen en een soort astraal centrum vormen.

Dit is, nogmaals, duidelijk ontwikkeld ten tijde van de puberteit. Op dezelfde plek waar het etherisch hart – ons eigen etherisch hart – zich heeft gevormd, hebben wij nu ook een astrale structuur, die al onze handelingen samenbrengt. En zo ontstaat vanaf de puberteit een centraal orgaan waarin al ons doen, al onze menselijke activiteit centraal staat. Het is inderdaad zo: juist in het gebied waar de mens zijn hart heeft, is al zijn activiteit gecentraliseerd – in dit geval niet fysiek of etherisch gecentraliseerd, maar astraal. En het belangrijkste is dat in de tijd dat de puberteit aanbreekt (natuurlijk vallen de astrale gebeurtenissen slechts ongeveer samen met de fysieke) het eigen etherische hart van de mens zo ver gevormd dat het deze krachten kan opnemen die ontstaan uit onze activiteit in de buitenwereld. Zo kunnen we met recht zeggen (en hiermee markeren we een reële gebeurtenis in het menselijk innerlijk): vanaf de puberteit wordt de hele activiteit van de mens via het astrale lichaam ingebracht in zijn etherisch hart – en in dat wat uit het lichaam is gegroeid. foto’s van de sterren, uit de beelden van de kosmos.

Dit is een fenomeen van ongekend belang. Want, mijn beste vrienden, we hebben hier een samengaan met de kosmos van wat de mens doet in deze wereld. In het hart, voor zover het het etherische universum betreft, heb je een kosmos verzameld in een centrum; terwijl je tegelijkertijd, wat het astrale betreft, een verzameling hebt van alles wat de mens in de wereld doet. Dit is het punt waar de kosmos – het kosmische proces – wordt verbonden met het karma van de mens.

Deze intieme overeenstemming van het astraallichaam met het etherlichaam is nergens in het menselijk organisme te vinden behalve in de streek van het hart. Maar daar is het in waarheid. De mens heeft door zijn geboorte een beeld van het universum met zich meegebracht in zijn etherisch lichaam, en het hele universum, dat als essentie in hem aanwezig is, ontvangt alles wat hij doet en doordringt zich ermee. Door dit voortdurende samenkomen – deze wederzijdse doordringing – wordt gedurende het hele menselijke leven de gelegenheid geboden om menselijk handelen door te dringen tot de essentie van de beelden van de kosmos.

Wanneer de mens dan door de poort van de dood gaat, bevat deze etherisch-astrale structuur – waarin het hart als het ware zweeft – alles wat de mens meeneemt in zijn verdere leven van ziel en geest, wanneer hij het fysieke en de etherische vormen. Nu hij zich steeds verder in de geest uitbreidt, kan hij zijn hele karma aan de kosmos overdragen, want de substantie van de hele kosmos is in hem vervat; het wordt samengetrokken in zijn hart, in het etherische lichaam van zijn hart. Het kwam uit de kosmos en veranderde in deze etherische entiteit, daarna werd het als een essentie in het hart verzameld en nu neigt het ernaar om weer in de kosmos terug te keren. De mens expandeert in de kosmos. Hij wordt opgenomen in de zielenwereld. Hij ondergaat wat ik in mijn boek Theosofie beschreef als de doorgang door de wereld van zielen en vervolgens door geestenland.

In waarheid is het zo. Wanneer we de menselijke organisatie in haar wording beschouwen, kunnen we tegen onszelf zeggen: in de regio van het hart vindt een vereniging plaats van de kosmos met het aardse rijk, en zo wordt de kosmos, met zijn kosmische configuratie, opgenomen in ons etherisch lichaam. Daar maakt het zich klaar om al onze acties te ontvangen, alles wat we in het leven doen. Dan gaan we weer naar buiten, samen met alles wat zich in ons heeft gevormd door deze intieme doordringing van het kosmische etherische met ons eigen menselijk handelen. Zo gaan we opnieuw een nieuw kosmisch bestaan binnen nadat we door de poort van de dood zijn gegaan.

Zo hebben we nu heel concreet beschreven hoe de mens zijn weg naar zijn fysieke lichaam beleeft en hoe hij zich er weer uit kan trekken, omdat zijn daden hem de kracht hebben gegeven om bij elkaar te houden wat hij eerst had. in hem gevormd als een essentie uit de kosmos.

Het fysieke lichaam wordt, zoals u weet, in de fysieke en aardse wereld gevormd door erfelijke krachten, dat wil zeggen de krachten van het embryo. Wat de mens meebrengt uit de geestelijke wereld komt, na eerst zijn etherlichaam bijeen te hebben gebracht, hiermee in vereniging. Maar we moeten nu verder gaan. In het astrale, die prachtige entiteit die hij heeft meegebracht, leeft het ego, dat, na vele aardse levens te hebben doorlopen, een lange evolutie achter de rug heeft. Dit ik leeft in een zekere verbondenheid met alle complexe vormen die in het astraallichaam aanwezig zijn. (Door in dit verband het woord ‘sympathie’ te gebruiken, beschrijf ik nogmaals iets absoluut werkelijks.) Wanneer deze astrale vormen vervolgens in de organen van het fysieke glijden, zoals hierboven uitgelegd, behoudt het ego deze sympathie en breidt het dezelfde innerlijke sympathie voor de organen zelf. Het ego breidt zich steeds verder uit in de organen en neemt er bezit van. Inderdaad, vanaf de vroegste kinderjaren staat het ego in een bepaalde relatie tot de organen. Maar op dat moment is de erfelijke aandoening, waarover ik sprak, nog steeds de overhand; daarom is de relatie van de organen tot het ego meer extern.

Wanneer het ik later met zijn astrale lichaam in de organen van het fysieke glijdt, gebeurt het volgende: terwijl het ik bij het kleine kind alleen uiterlijk langs de wegen van het bloed aanwezig was, verenigt het zich nu met het bloed. meer en meer naar binnen circuleren, intensiever, totdat het daar – weer in de puberteit – in de ruimste zin is binnengedrongen. En terwijl je een astrale formatie hebt rond het etherische en het fysieke hart, neemt het ego een andere weg. Het glijdt in de longorganen en met de bloedvaten die van de long naar het hart gaan, komt het steeds dichter bij het hart. Steeds nauwer verbonden met de bloedsomloop, volgt het de wegen van het bloed. Door de krachten die langs de bloedbanen lopen, gaat het ik binnen in dat wat gevormd is uit de vereniging van het etherische en het astrale hart, waarin een etherisch uit de kosmos samengroeit met een astraal uit onszelf.

Zoals ik zei, bevat dit astrale lichaam geleidelijk een onmetelijke hoeveelheid, want al onze handelingen zijn erin geschreven. En dat is nog niet alles. Aangezien het ego een sympathieke relatie heeft met alles wat het astrale lichaam doet, zijn onze intenties, ook onze ideeën, daarin gegrift – de intenties en ideeën, bedoel ik, van waaruit we onze handelingen uitvoeren. Hier heb je dus een volledige verbinding van karma met de wetten van de hele kosmos.

Van alles wat er zo in de mens omgaat, weten de mensen tegenwoordig ‘hartelijk weinig’ (herzlich wenig); en we kunnen de woorden met nadruk herhalen, want al deze dingen, waarvan mensen tegenwoordig onwetend zijn, hebben betrekking op het menselijk hart. Ze weten wat er hier in de fysieke wereld gebeurt, en ze beschouwen het in relatie tot morele wetten. Het echte feit is dat alles wat er in het morele leven gebeurt, en alles wat fysiek in de wereld gebeurt, precies in het menselijk hart wordt samengebracht. Deze twee – de morele en de fysieke – die voor het moderne bewustzijn van vandaag zo onafhankelijk en toch naast elkaar lopen, worden gevonden in hun werkelijke eenheid wanneer we alle configuraties van het menselijk hart leren begrijpen.

Natuurlijk is alles wat er in het hart gebeurt veel meer verborgen dan de gebeurtenis die openlijk gebeurt bij het wisselen van tanden. We hebben onze overgeërfde tanden; dan vormen we weer tanden uit ons eigen organisme. De eerste vallen weg, de laatste blijven. De eerste hebben een inherente neiging om ten onder te gaan; noch zouden ze zichzelf ooit intact kunnen houden, zelfs als ze er niet uit zouden vallen. De blijvende tanden daarentegen worden voornamelijk vernietigd door omstandigheden van buitenaf, waaronder natuurlijk die van het organisme zelf. Zo ook in de puberteit: op een onzichtbare manier wordt ons etherisch hart overgegeven aan desintegratie en krijgen we nu een soort permanent etherhart.

Alleen dit permanente etherhart is volledig aangepast om onze activiteiten in zich op te nemen. Het maakt dus een groot verschil of een mens voor of na de puberteit overlijdt. Als hij voor de puberteit sterft, heeft hij alleen de neiging om wat hij op aarde heeft gedaan later karmisch te erven. Ook als kinderen voor de puberteit overlijden kan het een en ander zeker in hun karma verwerkt worden, maar het is altijd nogal vaag en vluchtig. Eigenlijk begint de karmavorming pas op het moment dat het astrale hart het etherische hart vastgrijpt en ze samenkomen. Dit is inderdaad het werkelijke organisme voor de vorming van karma. Want wat daar in de mens wordt verzameld en geconcentreerd, wordt bij de dood steeds kosmischer; en in ons volgende aardse leven wordt het vanuit de kosmos weer in de mens opgenomen. Alles wat we doen, betreft dus niet alleen onszelf. In ons is iets opgenomen dat uit de kosmos komt en de neiging behoudt om na onze dood onze daden weer aan de kosmos over te dragen. Want het is vanuit de kosmos dat de karmische wetten zichzelf uitwerken en ons karma vormen. Zo dragen wij de gevolgen van wat de kosmos van onze daden maakt weer terug in het aardse leven, aan het begin van ons volgende leven op aarde.’